U ljeto 1944. godine, Srbi i Amerikanci su zajedno organizovali najveće spašavanje savezničkih avijatičara u toku Drugog svjetskog rata.

Pošto su početkom 1944. godine pojačana bombardovanja ciljeva u Bugarskoj, a naročito u Rumuniji, američki avijatičari su sve češće u slučaju kada bi njihov avion bio oboren od strane Nijemaca napuštali oštećene avione iznad Srbije.

U drugim zemljama, iznad Rumunije, Bugarske, Hrvatske napuštali su ih u krajnjoj nuždi. Mali broj posada imao je nesreću da padne u ruke Rumuna, Bugara, Hrvata ili Nijemaca, koji su ih odmah likvidirali ili otpremali u zarobljeničke logore u Njemačkoj.

Prvi američki piloti pali su u Srbiju pod njemačkom okupacijom, 24. januara 1944. Tog dana oborena su dva “liberatora”, jedan na Zlatiboru, i jedan u Toplici i posade oba spasili su pripadnici jugoslovenske vojske u otadžbini.

Njemačke snage u Srbiji, vidjevši oštećene avione i otvorene padobrane dale su se u potjeru za pilotima. Međutim, pripadnici Jugoslovenske kraljevske vojske u Otadžbini su stizali prije njih. Nijemci su ucijenili sve savezničke pilote, nudeći novčanu nagradu. Ali nijedan nije prodan Nijemcima.

General Dragoljub Draža Mihailović je početkom 1944. godine izdao naredbu svim svojim jedinicama, da u saradnji sa narodom organizuju prihvatanje, smještaj i sklanjanja na sigurno američkih avijatičara. Pod spasavanjem se podrazumijevalo njihovo prihvatanje i sprečavanje neprijatelja da ih zarobi, višemjesečni smještaj kod seljaka i ishrana bez ikakve savezničke pomoći.

Međutim, samo to nije bilo dovoljno. Pilote je bilo potrebno što prije izvesti iz Srbije. Tada je i pokrenuta operacija "Halyard" u našem narodu poznata pod nazivom "Operacija Vazdušni most".

Operacija Vazdušni most je najveća akcija spašavanja savezničkih snaga iza neprijateljskih linija u Drugom svjetskom ratu i izvedena je u Srbiji. Spašavanje savezničkih pilota izvedeno je od strane avijacije SAD u saradnji sa Jugoslovenskom vojskom u Otadžbini generala Dragoljuba Draže Mihailovića.

Po naredbi generala Mihailovića, početkom marta 1944. godine počela je izgradnja aerodroma, sa kojeg je trebalo da se vrši evakuacija američkih avijatičara za Italiju. Bilo je to na planinskoj visoravni nedaleko od sela Pranjani u Zapadnoj Srbiji, na mjestu zvanom Galovića polje.

Stotine seljaka iz okolnih sela radilo je svakodnevno sa volovskim zapregama tokom marta 1944. godine kako bi izgradili improvizovani aerodrom za evakuaciju.

U okolini Pranjana bilo je spremno za evakuaciju oko 350 avijatičara. Postojala je opasnost zbog njihovog dužeg zadržavanja na jednom mjestu, pa su stalno seljakani po okolnim selima. Kada su radovi završeni, radio vezom je obaviještena Komanda Petnaestog korpusa vazdušnih snaga SAD u Bariju, da mogu da pošalju avione za evakuaciju.

Operacija Vazdušni most / Halyard

Grupa aviona C - 47, koju je sačinjavalo šest aviona, spustila se noću 10. avgusta 1944. godine. Na brzinu je izvršeno ukrcavanje avijatičara u avione, i jedan po jedan odletjeli su put Barija uz pratnju eskadrile lovačkih aviona. Uspješno je evakuisano oko 150 ljudi.

Akcija je u narednim danima ponovljena još nekoliko puta. Obezbjeđenje aerodroma za vrijeme evakuacije vršile su snage Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, omladinske brigade i oficirske škole, ukupne jačine 8.000 do 10.000 boraca. 10. avgusta 1944. godine, evakuisani su i neki civili, američki građani, koji su se za vrijeme rata zatekli u Srbiji.

Improvizovani aerodrom bio je u funkciji sve do prvih mjeseci 1945. godine. Pripadnici jugoslovenske vojske u otadžbini su na taj način spasili više od 500 savezničkih pilota, koje su Nijemci oborili iznad Jugoslavije.

U američkim vojnim krugovima ova spasilačka misija poznata je kao – Operation Halyard i smatra se za jednu od najuspješnijih spasilačkih misija iza neprijateljskih linija u istoriji ratova.

Posthumno odlikovanje za generala

Komunistička Jugoslavija organizovala je u junu 1946. godine suđenje generalu Mihailoviću. Bio je optužen je za izdaju srpskog naroda i saradnju sa okupatorom. Ovo je izazvalo ogromnu nevjericu među spasenim pilotima u Americi i upravo oni bili su jedni od rijetkih koji su ustali u odbranu generala.

Bila je čak i pokrenuta inicijativa za osnivanje Komiteta za pravedno suđenje generalu. Međutim, ništa nije pomoglo. Dragoljub Draža Mihailović streljan je u noći između 16. i 17. jula 1946. godine. Ni danas se ne zna gde mu je tačno grob.

Predsednik SAD Hari Truman, 29. marta 1948. godine posthumno je odlikovao generala Dragoljuba Mihailovića najvišim ordenom SAD – Legijom za zasluge (Legion of merit).

Obrazloženje za dodjelu ordena glasi:

General Dragoljub Mihailovoć se na izuzetan način istakao kao vrhovni komandant Jugoslovenskih oružanih snaga, a kasnije i kao ministar rata, organizovanjem i vođenjem veoma važnih snaga otpora protiv neprijatelja koji je okupirao Jugoslaviju, od decembra 1941. godine, do decembra 1944. godine. Nevjerovatnim naporom njegovih neustrašivih jedinica mnogi avijatičari Sjedinjenih Američkih Država su spaseni i bezbjedno vraćeni prijateljskoj komandi. General Mihailović i njegove snage su i materijalno doprinosili savezničkoj stvari i pomogli u postizanju konačne pobjede savezu, iako nisu bili aktivno snabdjevani, i mada su se lišeni svega, borili pod krajnje teškim uslovima.

Hari Truman

Orden je, u maju 2005. uručen ćerki generala Mihailovića Gordani na skromnoj ceremoniji održanoj u ambasadi SAD u Beogradu.

Obilježavanje 75. godišnjice ovog podviga biće održano 15. septembra u Pranjanima. 

Počast herojima odali Ambasador Kajl Skot i Ambasada SAD u Srbiji 

Spasivši više od 500 avijatičara iz sedam zemalja, uz veliki rizik po sopstvene živote i živote svojih porodica, srpski i američki heroji uspeli su da izvedu najveću spasilačku operaciju u modernoj istoriji. @SpiritAmerica #Halyard75 pic.twitter.com/cgVnJczLQT

— Ambassador Kyle Scott (@usambserbia) June 19, 2019

U leto 1944. godine, Srbi i Amerikanci su zajedno organizovali najveće spašavanje savezničkih avijatičara u toku #WWII. Večeras se prisećamo priče ovih heroja i planiramo obeležavanje uspomene na njih 15. septembra u Pranjanima. #Halyard75 @SpiritAmerica pic.twitter.com/hrdREqhsED

— Američka ambasada (@USEmbassySerbia) June 19, 2019